Вучымся прыгожа, выразна размаўляць
Кожны чалавек павінен ведаць сваю мову, спяваць народныя песні, умець танцаваць свае народныя танцы, ведаць прыказкі свайго народа, святы свайго краю. Чалавеку трэба шмат чаго ведаць. А як нам лепш вывучыць родную мову?
Як вядома, слуханне і разуменне – гэта першая ступень авалодання мовай. Таму, калі дзеці слухаюць выхавальніка, яны вучацца разумець пачутае.
Маленькія вершаваныя формы, паэтычныя радкі з вершаў беларускіх паэтаў і фальклорныя паэтычныя творы могуць служыць матэрыялам для вывучэння фанетыкі беларускай мовы. Дзеці вучацца разумець і гаварыць па – беларуску, далучаюцца да паэзіі, фальклору, пазнаюць розныя з’явы жыцця. Гэта гатовыя апоры для гутаркі, для вывучэння слоў, для развіцця маўлення.
Строфы і вершыкі падбіраюцца такім чынам, каб яны былі цікавыя і разнастайныя па зместу, вобразныя, даступныя для ўспрымання. Пытанні да іх дапамогуць распачаць гутарку з дзецьмі.
Працаваць з вершаванымі формамі можна па – рознаму. Двухрадковыя формы можна проста паўтараць разам з дзецьмі, вытлумачыўшы ім значэнне слоў. Іншыя формы таксама паўтараюцца, вывучаюцца і выкарыстоўваюцца для гутаркі.
Вельмі важна каб у выхавальніка было добрае вымаўленне, каб яно служыла ўзорам для дзяцей. Таму трэба звярнуць увагу на асаблівасці беларускай фанетыкі. Прыгадаем асноўныя нормы беларускага вымаўлення.
1)Галосныя і ў ненаціскным становішчы вымаўляюцца выразна: галава, працавіты, птушанятка.
2) Зычныя р, ч заўсёды вымаўляюцца цвёрда: рабіна, рэха, чалавек, казачны.
3)Гук г фрыкатыўны, працяжны: грошы, гарнітур, граблі. Толькі ў асобных запазычаных словах ён вымаўляецца інакш: гузік, швагер, гвалт.
4) Падоўжаныя зычныя вымаўляюцца выразна, як двайныя: галлё, калоссе, насенне, зацішша, збожжа.
5) Звонкія зычныя на канцы слоў, а таксама ў сярэдзіне слова перад глухімі вымаўляюцца, як адпаведныя глухія: хлеб – хлеп, нож – нош, лодка – лотка, лёгка – лёхка.
6) Глухія зычныя перад звонкімі вымаўляюцца, як адпаведныя звонкія зычныя: просьба – прозьба, касьба – казьба, барацьба – барадзьба.
7)Спалучэнне дж вымаўляецца, як адзін гук дж, а не два д і ж: дождж.
Білінгвізм
Слова “білінгвізм” паходзіць ад двух лацінскіх: bi – “двайны” і lingua – “мова”. Такім чынам, білінгвізм – гэта валоданне дзвюма мовамі, двухмоўе, а чалавек, які мае такія здольнасці, называецца білінгвам. Білінгвізм – гэта неабходны сродак моўных зносін паміж народамі, якія кантактуюць эканамічна, палітычна, культурна. Навукоўцы выдзяляюць некалькі тыпаў білінгвізму. Па колькасці засвоеных дзеянняў размяжоўваюць рэцэптыўны (чалавек разумее, але не размаўляе на іншай мове) і прадуктыўны (чалавек размаўляе на другой мове) білінгвізм. Па сувязі з мысленнем выдзяляюць непасрэдны (білінгв “думае” на другой мове) і апасродкаваны (асоба перакладае з роднай мовы выказванне на няродную мову) білінгвізм. Па ўмовах узнікнення размяжоўваюць натуральны (узнікае найчасцей у раннім дзяцінстве, у шматмоўных сем’ях) і штучны (узнікае ў выніку навучання) білінгвізм. Па колькасці ўдзельнікаў у моўных зносінах білінгвізм падзяляюць на індывідуальны і калектыўны. Білінгвізм у нашай краіне – з’ява натуральная, нацыянальная, якая склалася на працягу многіх стагоддзяў гісторыі беларускага этнасу. Сёння ў Рэспубліцы Беларусь дзве мовы гучаць на тэлебачанні і радыё, у навучальных установах і многіх сем’ях.
Як мы павінны ставіцца да білінгвізму сёння? Ці патрэбен ён беларускім дашкольнікам? Па-першае, неабходна ўсвядоміць, што білінгвізм на Беларусі – гэта рэалія сённяшняга жыцця і не прымаць яго як дадзенасць не магчыма. Па-другое, неабходна ведаць адмоўныя бакі білінгвізму для развіцця маўлення дзяцей і важна знаходзіць аптымальныя шляхі і сродкі іх пераадолення.
Лічыцца, што білінгвізм дабратворна ўплывае на развіццё памяці, мыслення, увагі, знаходлівасці, хуткасці рэакцыі, матэматычных здольнасцей дзяцей. Двухмоўе ў дашкольным узросце закладвае спрыяльныя асновы для добрага засваення ў будучым абстрактных навук, літаратуры, іншаземных моў.
Фарміраванне беларускага маўлення ў дашкольных установах – факт пазітыўны, бо спрыяе зберажэнню этнічнай, нацыянальнай культуры народа. Акрамя таго дашкольны ўзрост вызначаецца асаблівай сензітыўнасцю да ўспрымання і засваення другой мовы. Для бацькоў матывам авалодвання беларускай мовай можа стаць разуменне патэнцыйнасці атрымання ў будучым іх дзецьмі адукацыі або задаволенне патрэб навуковай дзейнасці. Асаблівасці развіцця маўлення дашкольнікаў ва ўмовах нацыянальнага білінгвізму:
- Дзеці са спазненнем засвойваюць маўленне.
- Слоўнікавы запас кожнай мовы ў дзяцей бяднейшы, чым у маналінгваў, аднак у суме лексікон дзіцяці большы.
- Пры адсутнасці сістэматычнага навучання, могуць быць праблемы з авалоданнем граматыкі.
Шляхі эфектыўнай працы выхавальніка ў дашкольнай установе ва ўмовах білінгвізму:
- Распрацоўка комплекса мер па ўдасканаленню маўлення дзяцей на другой мове.
- Арганізацыя паўнавартаснага навучальнага асяроддзя ў дашкольных установах на другой мове.
- Фарміраванне пазітыўных адносін сям’і дзіцяці да нацыянальнай мовы.
- Станоўчая ацэнка білінгвізму дзіцяці, яго заахвочванне, узмацненне матывацыі дашкольніка з боку дарослых.
Н. Старжынская, вытлумачваючы ключавое значэнне матывіроўкі дзіцяці ў засваенні ім другой мовы, слушна адзначаюць: “Асноўная роля ў навучанні належыць не паўтарэнню асобных слоў, сказаў, не завучванню гатовых дыялогаў з наступным іх разыгрываннем, а натуральнаму працэсу, у якім кожнае моўнае дзеянне (выказванне) пачынаецца з матыву, жадання нешта сказаць, падпарадкоўваецца мэце, дзеля якой будуецца выказванне, і перадае ўласныя думкі”.
Для эфектыўнага развіцця маўлення дашкольнікаў педагогам неабходна весці планамерную працу з паступовым ускладненнем яе зместу, рэгулярна ствараць гульнёвыя сітуацыі (як на спецыяльна арганізаваных занятках, так і ў свабодны ад заняткаў час), у аснове якіх будзе пакладзена абыгрыванне сюжэтаў фальклорных і мастацкіх твораў, актыўная дзіцячая словатворчасць. Моўныя гульні даюць магчымасць трывалага фарміравання маўленчых навыкаў дашкольнікаў, росту ўзроўню іх маўленчай і камунікатыўнай кампетэнтнасці. У гульні дзеці хутчэй наладжваюць моўны кантакт, лепш разумеюць субяседнікаў, выкарыстоўваюць у сваіх гульнях літаратурныя сюжэты, забаўлянкі, казкі, фантазіруюць, прыдумваюць свае ўласныя сюжэты. Гульня здольна даць дзецям цікавасць, сімпатыю да маўленчай дзейнасці, нязмушанасць дзеянняў, спаборніцтва, актыўнасць.
Неабходна размяжоўваць два напрамкі працы педагога ва ўмовах білінгвізму:
- Выпраўленне і папераджэнне памылак, звязаных з уплывам беларускай і ўкраінскай моў, палескай гаворкі на маўленне па-руску.
Авалоданне другой мовай можа суправаджацца так званай інтэрферэнцыяй, г. зн. неўсвядомленым змешваннем білінгвам сістэм дзвюх моў. У выпадку кантакту рускай і беларускай моў як блізкароднасных гэтае ўздзеянне не істотнае, не павінна палохаць педагога, бо не складае цяжкасцей ва ўспрыманні і распазнаванні выказвання. Важна памятаць, што пры агульнай падобнасці рускай і беларускай фанетычных сістэм існуе шэраг адрозненняў, якім неабходна вучыць дзяцей. У рускай мове двухмоўных дашкольнікаў могуць узнікнуць памылкі пры гукавым афармленні наступных фанем: шапялявае вымаўленне гукаў [з’], [дз’], [с’], [ц’]; толькі цвёрдае вымаўленне гукаў [ч] і [р]; замена выбуховага гука [г] на фрыкатыўны, дзеканне і цеканне, ярка выражанае аканне і г.д.
Цяжкасці таксама могуць узнікнуць у вымаўленні асобных слоў. У рускай і беларускай мовах націск нярэдка не супадае.
Асобныя памылкі дашкольнікаў могуць узнікнуць на лексічным узроўні. Так, напрыклад, у рускай мове беларусаў “прыжыліся” многія беларусізмы (бульба, буряк, насбирать, бабка, вдвох, наполам, бусел, хлопец, хата, калыханка, конюшина, гроши, лялька, смак і інш.).
Інтэрферэнцыя – працэс двухбаковы. На Беларусі найбольшае пашырэнне атрымала руска-беларуская інтэрферэнцыя, аднак апошнім часам актывізаваны і адваротны вектар – нацыянальная мова, змагаючыся са знешнім уплывам, адаптуе рускую мову пад беларускую моўную сістэму.
- Выпраўленне і папераджэнне памылак, звязаных з уплывам рускай, украінскай, польскай моў, палескай гаворкі на маўленне на беларускай мове.
Руская, украінская, польская мовы, палеская гаворка спрадвеку служылі крыніцай абагачэння беларускай мовы. Заканамерна ўзнікалі і памылкі, звязаныя з уплывам на беларускую мову іншых моў. Асноўнымі прычынамі ўзмацнення ўплыву рускай мовы на беларускую ў ХІХ–ХХ стагоддзях былі ўключэнне беларускіх зямель у склад Расійскай імперыі і скіраваная палітыка русіфікацыі насельніцтва. Аднак татальнага выцяснення беларускай мовы рускімі моўнымі адзінкамі, як магло бы падацца на першы погляд, на самай справе не адбылося. Руская мова стала толькі пасрэднікам у плённым запазычванні іншамоўныхслоў убеларускую мову.
Аўтарытэтны грузінскі даследчык білінгвізму М.В. Імедадзе адзначыў, што гэта натуральная, “абавязковая” стадыя (1–2 гады) засваення двухмоўя, пасля якой пачынаецца выразнае размежаванне моў. У сувязі з гэтым можна лічыць станоўчымі рэкамендацыі як мага ранняга вывучэння другой мовы.
У беларускай мове дашкольнікаў-білінгваў пашыранымі з’яўляюцца лексічныя памылкі, выкліканыя беднасцю слоўнікавага запасу дзяцей: цёця (замест цётка), дзядзя (замест дзядзька), благадару (замест дзякуй), васкрасенне (замест нядзеля), сягодня (замест сёння), дзярэўня (замест вёска), мецель (замест завея) і інш. Распаўсюджаны таксама памылкі акцэнталагічныя: дочка (замест дачка), адзінаццаць (замест адзінаццаць), спіна (замест спіна) і г.д.
У беларускім маўленні білінгваў значную частку складаюць словаўтваральныя памылкі: вымакшы (замест вымаклы), ахрыпшы (замест ахрыплы), кантраліраваць (замест кантраляваць), па-чалавечаскі (замест па-чалавечы), бацькоўскі (замест бацькавы). Інтэрферэнцыя ў маўленні дашкольнікаў можа ўзнікнуць таксама на сінтаксічным узроўні: смяяцца над ім (замест смяяцца з яго), машына мамы (замест маміна машына) і інш. Асобныя парушэнні маўленчых норм можна заўважыць на марфалагічным узроўні: высокі таполя (замест высокая таполя), вокна (замест вокны) і г.д.
